Чаркес Ганна Алегаўна ТЫПОВЫЯ ГРАМАТЫЧНЫЯ ПАМЫЛКІ Ў МАЎЛЕННІ ДАШКОЛЬНІКАЎ І ШЛЯХІ ІХ ПЕРААДОЛЕННЯ Гродна, УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы»
Авалоданне роднай мовай, як сродкам і спосабам зносін і пазнання, з'яўляецца адным з самых важных набыткаў дзіцяці ў дашкольнай дзяцінстве. Менавіта дашкольную дзяцінства асабліва сензытыўна да засваення прамовы: калі пэўны ўзровень авалодання роднай мовай не дасягнуты да 5-6 гадоў, то гэты шлях, як правіла, не можа быць паспяхова пройдзены на пазнейшых узроставых этапах. У перыяд дашкольнага ўзросту дзіцяці вельмі важна звярнуць увагу на правільнасць фарміравання граматычнага ладу маўлення. Па меркаванні навукоўцаў, граматычныя памылкі ў маўленні дашкольнікаў часта сведчаць пра тое, што працэс засваення граматычных значэнняў ідзе нармальна, дзіця засвоіла саму ідэю пра наяўнасць у яго роднай мове граматычных значэнняў і авалодвае імі ў меру педагагічнага таленту сваіх выхавальнікаў і дарослых, якія акружаюць яго ў сям'і, паказваюць у сваім маўленні ўзоры граматычных форм, якія дзіця потым пераймае [1, с.47]. А.М. Гвоздзеў адзначаў, што тры асноўныя часціны мовы з’яўляюцца дастаткова цяжкімі для засваення дашкольнікамі: у адносінах да назоўнікаў найбольш цяжка адбываецца засваенне канчаткаў, у адносінах да дзеясловаў – авалоданне асновамі, у адносінах да прыметнікаў – словаўтварэнне (ступень параўнання). Таксама ў дзяцей выклікае цяжкасць засваенне тых форм, пэўнае значэнне якіх не звязана з логікай дзіцячай думкі, г.зн. тое, што не зразумелае па значэнні. Цяжкасці і паступовасць засваення граматычнага ладу можна растлумачыць некалькімі прычынамі:
І ў рускай, і ў беларускай мовах шмат нетыповых форм, г.зн. выключэнняў з правіл. Ужываючы нетыповыя формы, дзеці часта памыляюцца. А таксама, вельмі часта, у сітуацыі блізкароднаснага руска-беларускага двухмоўя дашкольнікі пераносяць асаблівасці граматычнага ладу адной мовы ў іншую. Напрыклад, слова сабака ў рускай мове мае жаночы род, а ў беларускай – мужчынскі, у сувязі з гэтым дзеці вельмі часта дапускаюць памылкі пры дапасаванні прыметнікаў да дадзенага назоўніка. Такіх адрозненняў у граматычным ладзе моў не шмат, але яны ёсць і дзеці, асабліва пры няправільных адносінах педагога да навучання дашкольнікаў двум мовам, дапушчаюць памылкі і пераносяць правілы граматыкі аднай мовы ў іншую. Сувязі паміж прадметамі і з'явамі дзіця спазнае першым чынам у прадметнай дзейнасці. Фарміраванне граматычнага ладу адбываецца паспяхова пры ўмове правільнай арганізацыі прадметнай дзейнасці, паўсядзённых зносін дзяцей з аднагодкамі і дарослымі, спецыяльных заняткаў па развіцці маўлення, гульняў і практыкаванняў, накіраваных на засваенне і замацаванне цяжкіх граматычных форм. Таму адной з прычын памылак дзяцей можа служыць педагагічная запушчанасць, калі педагог не звяртае ўвагі на граматычныя памылкі дзяцей і з дашкольнікамі не праводзіцца праца па выпраўленні памылак у граматычным ладзе маўлення. Важную ролю ў фармаванні граматычнага ладу маўлення дашкольнікаў, як ужо гаварылася, адыгрывае прыклад дарослых. Разгледзім тыповы граматычныя памылкі ў маўленні дзяцей дашкольнага ўзросту. Усе памылкі можна падзяліць на марфалагічныя і сінтаксічныя. Марфалагічныя памылкі ў маўленні дзяцей: 1. Няправільныя канчаткі назоўнікаў:
2. Скланенне нескланяльных назоўнікаў: на паліце, дай кофий, на піяніне, в кіне. 3. Памылкі пры ўтварэнні множнага ліку назоўнікаў, што называюць дзяцей жывёл: ягнёнкі, парасёнкі, свінёнкі. 4. Змешванне прадуктыўнай і непрадуктыўнай форм множнага ліку назоўнікаў: замест канчатка -і (-ы) дзеці вымаўляюць -а (-я): дома, стала, вокна; 5. Змена роду назоўнікаў: вялікае яблык, купі марожаную, тата пайшла, цёплая малако. 6. Няправільнае ўтварэнне дзеяслоўных форм.
7. Утварэнне няправільнай формы дзеепрыметнікаў: сломатая, абарватая, сашытая; 8. Адсутнасць чаргаванняў зычных у каранях прыметнікаў пры ўтварэнні ступені параўнання: яркее, глухее, хужэе. 9. Няправільныя канчаткі займеннікаў ва ўскосных склонах: у мене баляць вушы, у табе новая сукенка, у гэтым кішэні. 10. Скланенне лічэбнікаў: двое хат, з двумямі, сям’ю. У дзяцей назіраюцца, асабліва ў паўсядзённых зносінах, і іншыя памылкі, выкліканыя асаблівасцямі мясцовых гаворак, дыялектным маўленнем навакольных. Сустракаюцца такія дыялектныя памылкі ў дзяцей, як ўжыванне імі ў родным склоне назоўнікаў жаночага роду з канчаткам -і (-ы) або –е (-я): няма мамі, у бабуле, без сястра або ўжыванне назоўнікаў ніякага роду ў жаночым родзе: мая паліто, цёплая малако, твая сонейка; а таксама і іншыя памылкі, якія залежаць ад таго, у якой сям’і жыве дзіця. Трэба адзначыць тое, што дыялектныя памылкі ў маўленні дзяцей ліквідаваць значна цяжэй, паколькі дзіця ўвесь час чуе такое маўленне дарослых дома, а магчыма, і ў дзіцячым садзе [1, с.93]. Марфалагічны і сінтаксічны бакі маўлення развіваюцца паралельна. У авалоданні сінтаксісам менш складанасцей, хоць педагогамі заўважана, што сінтаксічныя памылкі больш устойлівыя. Яны менш прыкметныя навакольным, таму што дашкольнікі, карыстаючыся вуснай формай маўлення, у асноўным ўжываюць сказы з нескладанай канструкцыяй. Сінтаксічныя памылкі ў маўленні дзяцей дашкольнага ўзросту назіраюцца: 1. У парушэнні парадку слоў у сказе:
2. У няправільным афармленні злучнікавай сувязі:
Невыпраўленыя граматычная памылка — лішняе падмацаванне няправільных умоўных сувязей не толькі ў гаворачага дзіцяці, але і ў іншых дзяцей, тых, што чуюць яго ў дадзены момант. Методыка выпраўлення памылак у дастатковай ступені распрацавана В.І. Салаўёвай, А.М. Бародзіч. Навукоўцы падкрэсліваюць, што выпраўленне памылак спрыяе таму, што дзеці прывыкаюць усведамляць моўныя нормы, г.зн. адрозніваць, як трэба размаўляць правільна. Выпраўляць памылку трэба добразычліва, тактоўна і не ў моманты эмацыйнага стану, творчага ўздыму дзіцяці. Пры выпраўленні памылак увага дзіцяці павінна быць засяроджана на правільнай форме. Не варта паўтараць памылку, — лепш неаднаразова вымавіць правільную форму, прывесці дзіцяці аналагічныя прыклады. Паўтор дзіцем падказанага педагогам слова ці сказа дарэчна на занятках па развіцці элементарных матэматычных уяўленняў, у дыдактычнай гульні, аднак у працэсе гутаркі, апавядання падчас самастойных гульняў, дастаткова, калі дзіця толькі пачуе папраўку. Выпраўленне на занятках робіцца гучна, каб яго ўспрынялі ўсе дзеці. Часам (асабліва ў старшых групах) замест падказкі бывае досыць заўвагі (Ты зноў сказаў няправільна!), Пытання-нагадвання (Ты забыўся, як трэба казаць слова паліто?), неадабральнага погляду ці жэсту. Пажадана, каб выхавальнік патлумачыў дзецям, што не трэба крыўдзіцца на аднагодкаў, якія выпраўляюць памылку, бо яны хочуць дапамагчы навучыцца гаварыць правільна, дакладна [2, с.113]. У дашкольнай установе праца па фарміраванні граматычнага ладу маўлення дзяцей, у тым ліку і па ліквідацыі граматычных памылак у дзіцячым маўленні вядзецца па двух напрамках: на занятках і ў паўсядзённым жыцці дзяцей. Але, як мы ўжо казалі, у аснове навучання і на занятках, і ў паўсядзённым жыцці ляжаць дыдактычныя гульні і практыкаванні з улікам патрабаванняў праграмы. Праца па фарміраванні граматычнага ладу маўлення можа выкарыстоўвацца як частка заняткі па развіцці маўлення дзяцей (у тым ліку і па развіцці беларускай мовы) або азнаямлення з навакольным. Праца па-за заняткамі праводзіцца па трох напрамках:
Намі пад час заняткаў праводзіліся наступныя гульні і гульнявыя заданні, накіраваныя на выпрацоўку:
Мэта: навучыць дзяцей ўтвараць назоўнікі назоўнага склону множнага ліку. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі - словы ў адзіным і множным ліку. Ход гульні: дзецям дэманстраваўся малюнак з выявай аднаго прадмета і прапаноўвалася знайсці карцінку з выявай гэтага ж прадмета, але ў большай колькасці. Маўленчай матэрыял: — У мяне чырвоны шар. — А ў мяне чырвоныя шары (дзіця).
Мэта: замацаваць назвы дрэў, форму роднага склону адзіночнага ліку з прыназоўнікам С. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: раздаваліся карткі з выява лісцем дрэў . Дзеці павінны вызначыць, лісце якіх дрэў у іх апынуліся, і назваць дрэва: «У мяне ліст упаў з канчаткам клёну».
Мэта: фарміраваць уменне ўтвараць форму роднага склону множнага ліку назоўнікаў. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: дзецям чыталася жартоўнае верш: Даю вам слова гонару, Учора а палове шостай Я бачыў двух свінак Без капелюшоў і чаравік. - Мы з вамі таксама зможам скласці вясёлыя жарты. Я буду пачынаць, а вы працягвайце (дзецям паказваюцца карцінкі падчас чытання верша, якія загадзя прагаворваліся). Маўленчай матэрыял: Даём сумленнае слова: Учора а палове шостай Мы бачылі двух сарок Без ... (чаравікі) і ... (шкарпэтак), І шчанюкоў без ... (тэпцік), І сінічак без ... (рукавічак).
Мэта: замацаванне тэмы «Прафесіі», засваенне давальнага склону ў адзіным і множным ліку. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. а) Ход гульні: дзецям раздаваліся карцінкі, на якіх намаляваныя настаўнік без указкі, маляр без пэндзля, цырульнік без нажніц і г.д. Затым кожны дзіця павінна ўстаць, паказаць сваю карцінку і сказаць: «У мяне настаўнік без указкі, яму трэба даць указку» і г.д. б) Ход гульні: на дошку вывешваліся карцінкі з дзяўчынкамі, мішкамі, сабачкамі г.д., а дзецям раздаюцца карцінкі з прадметамі (кніжка, цукерка, мяч і г.д.). Кожнае дзіця павінен падысці са сваёй малюначкам і выбраць каму ён, што дасць. Маўленчай матэрыял: - Я дам цукерку дзяўчынкам; - Я дам кнігу мядзведзікаў.
Мэта: развіць у дзяцей увагу, памяць, штодзённым слоўнік. Ход гульні: дзеці павінны паглядзець, што знаходзіцца вакол, і назваць больш прадметаў поўнымі прапановамі. Першае дзіця называў у адзіным ліку, а другі паўтараў ў множным ліку. Маўленчай матэрыял: - Я бачу стол, акно, крэсла ... - Я бачу сталы, вокны, крэслы ...
Мэта: пашырыць слоўнікавы запас, навучыць складаць словазлучэнні і ўзгадняць дзеяслоў з назоўнікам, засвоіць форму творным склоне множнага ліку. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: дзецям раздаваліся прадметныя малюнкі з выявай інструментаў ў множным ліку: пілы, сякеры, рыдлёўкі, іголкі, нажы, нажніцы і г.д., дзеці павінны былі скласці словазлучэнні, адказваючы на пытанне «Чым пілуюць (капаюць, шыюць, рэжуць і г.д.)? ».
Мэта: навучыць дзяцей складаць прапановы па малюначках. Засваенне формы меснага склону. Наглядны матэрыял: сюжэтныя малюнкі. Ход гульні: дзецям раздаваліся карцінкі, на якіх намаляваныя дзеці, даглядаюць за жывёламі і раслінамі. Задавалася пытанне: «Пра каго (чым) клапоцяцца дзеці?».
1. Гульнявое практыкаванне "Здагадайся, што робіць дзяўчынка, і што адказвае». Мэта: навучыць ўтвараць формы 1-й і 3-й асобы дзеясловаў. Наглядны матэрыял: сюжэтныя малюнкі. Ход гульні: дзецям паказваліся сюжэтныя малюнкі з канкрэтным малюнкам дзеяння, і адказаць на пытанне "Што робіць дзяўчынка?» І адказ дзяўчынкі ад 1 асобы цяперашняга часу. 2. Гульнявое практыкаванне «Адгадай і зрабі гэтак жа». Мэта: навучыць дзяцей змяняць форму дзеясловаў 3-й асобы адзіночнага ліку на форму 1-й асобы адзіночнага ліку гэтых жа дзеясловаў. Ход гульні: адзін з дзяцей выконваў дзеянне без прадмета, другі павінен адгадаць якое дзеянне выконваецца, назваць яго і зрабіць сапраўды гэтак жа. Маўленчай матэрыял: Вова ідзе. - Я іду. Каця спіць. - Я сплю. Таня п'е. - Я п'ю. Аліна малюе. - Я малюю. Арцём бяжыць. - Я бягу. Оля чытае. - Я чытаю. 3. Гульнявое практыкаванне "Закончы прапановы». Мэта: фарміраванне навыкаў на супастаўленне дзеясловаў адзіночнага ліку ў трох асобах: 1, 2 і 3-й. Ход гульні: эксперыментатар пачынаў казаць прапановы ад 1-й асобы, потым звяртаўся да першага дзіцяці, і ён адказвае ад 2-й асобы, і да трэцяга, ён адказвае ад 3-й. Маўленчы матэрыял: Я іду. - Ты ... (ідзеш). - Ён ... (ідзе); Я стаю. - Ты ... (стаіш). - Ён ... (варта); Я іду шпацыраваць. - Ты ... (ідзеш шпацыраваць). - Ён ... (ідзе шпацыраваць); Я будую дом. - Ты ... (будуеш дом). - Ён ... (будуе дом); Я сплю. - Ты ... (спіш). - Ён ... (спіць).
1. Дыдактычная гульня «Вялікі - маленькі». Мэта: навучыць дзяцей ўтвараць назоўнікі пры дапамозе памяншальна-ласкальных суфіксаў. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: на дошку вывешваліся кругі - вялікі і маленькі, а дзецям пачуліся карцінкі з выявай прадметаў. Кожнае дзіця па чарзе выходзіў да дошкі, называў спачатку вялікі прадмет пад вялікім кругам, а затым маленькі пад маленькім.
1. Гульня «Нарыхтоўкі на зіму». Мэта: замацаваць тэму «Гародніна і садавіна», навучыць дзяцей ўтвараць адносныя прыметнікі ад назвы гародніны. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: дзецям раздаваліся карцінкі з выявай гародніны, і эксперыментатар тлумачыў, што з гародніны і садавіны можна прыгатаваць на зіму нарыхтоўкі, гэта можа быць варэнне, сок, кампот, салат. Задаваліся пытанні, і дзеці адказвалі па сваіх малюначках. Маўленчай матэрыял: - Які сок можна прыгатаваць з яблыкаў (мандарынаў, чарніцы, ананаса, маліны, персікаў, абрыкосаў); - Якое варэнне можна прыгатаваць з вішні (яблыкаў, груш, сліў); - Які салата можна прыгатаваць з капусты (морквы, агуркоў, памідораў, буракоў, бульбы).
1. Гульнявое практыкаванне "Падкажы дзеянні». Мэта: навучыць дзяцей ўтвараць і правільна ўжываць дзеяслоў ехаць з рознымі прыстаўкамі. Наглядны матэрыял: цацачная машынка. Ход гульні: дзецям паказваліся дзеянні з машынкай і даваліся прапановы, а дзеці павінны былі працягнуць прапановы і назваць дзеянне. Маўленчай матэрыял: - (? Што зрабіла) Машына ад дома ... (ад'ехаць); - Машына па дарозе ... (паехала); - Машына да моста ... (пад'ехаць); - Машына на мост ... (ўехаць); - Машына з моста ... (з'ехаліся); - Машына дрэва ... (аб'ехаць). Дзеясловы вымаўленыя правільна паўтараліся, вылучаючы голасам прыстаўкі.
1. Гульнявое практыкаванне «Страшны звер». Мэта: фарміраваць уменне суадносіць дарослых жывёл з назвамі іх дзіцянятаў. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі. Ход гульні: зачытвалася апавяданне і рабіліся паўзы, паказваючы карцінкі, дзеці павінны ўстаўляць неабходныя па сэнсе словы. Маўленчай матэрыял: «У дзяўчынкі Вары былі коткі з ... (кацянятамі), сабака з ... (шчанятамі), качка з ... (качанятамі), курыца з ... (куранятамі), каза з ... (казлянятамі). Аднойчы качаняты пабеглі да ракі, сталі плаваць і ныраць, а кацяняты, кураняты, шчаняты і казляняты глядзелі на іх. Раптам чуюць: «Тра-та-та!» Спалохаліся малыя і пабеглі да сваіх мам. Кацяняты да ... (кошкі), шчаняты да ... (сабакі), качаняты да ... (качкі), кураняты да ... (курыцы), казляняты да ... (казы).
1. Гульнявое практыкаванне "Чый, чыя, чыё?» Мэта: фарміраваць уменні ўтвараць прыналежныя прыметнікі. Наглядны матэрыял: прадметныя малюнкі і цацкі. Ход гульні: 1 варыянт. На дошку вывешваліся карцінкі з выявамі жывёл, а дзецям раздаваліся карцінкі асобных іх частак (хвост, лапа, вушы). Дзеці па чарзе выходзілі да дошкі, і называлі для якой жывёліны належыць іх частка. 2 варыянт. Паказваецца дзецям цацка і задаюцца пытанні: Чый?, Чыя?, Чые?
1. Гульня «Даскажы сказ ». Мэта: навучыць дзяцей ўтвараць ад прыметнікаў параўнальную ступень. Ход гульні: Зачытваўся сказ, а дзеці павінны былі яго скончыць. Маўленчай матэрыял: - Вова моцны, а яго брат яшчэ ... (мацней); - Машына едзе хутка, а самалёт ляціць яшчэ ... (хутчэй); - Вясной надвор'е цёплае, а ўлетку яшчэ ... (цяплей); - У Лены шарф доўгі, а ў Каці яшчэ ... (даўжэй); - Вечар цёмны, а ноч яшчэ ... (цямней); - Марозіва смачнае, а цукерка яшчэ ... (смачней). Неабходна таксама адзначыць важнасць працы з бацькамі. Бацькі павінны зразумець усю неабходнасць фарміравання ў дзяцей граматычна правільнай гаворкі, усвядоміць тое, што гаворка дарослага і яго рэакцыя на граматычныя памылкі адыгрывае вялікую ролю ў развіцці маўлення дзіцяці. Бо ўся праца па развіцці маўлення, як і любая іншая праца, накіраваная на развіццё дзяцей, не можа быць паспяховай, калі ў ёй прымае ўдзел толькі дашкольная ўстанова без падтрымкі сям’і. Педагог павінен пазнаёміць бацькоў з відамі граматычных памылак дзяцей і рэкамендаваць розныя дыдактычныя гульні па іх ліквідацыі. Такім чынам, у працэсе фарміравання граматычнага ладу маўлення ў дашкольнікаў закладваецца ўменне аперыраваць сінтаксічнымі адзінкамі, забяспечваецца свядомы выбар моўных сродкаў у канкрэтных умовах зносін і ў працэсе пабудовы звязнага маналагічнага выказвання.
1. Федоренко, Л.П., Фомичева, Г.А., Лотарев, В.К. Методика развития речи детей дошкольного возраста / Л.П. Федоренко, Г.А. Фомичева, В.К. Лотарев.− М., 1977 г. – 240 с. 2. Бородич, А.М. Методика развития речи детей / А.М. Бородич. – М.: Просвещение, 1981. – 256 с.
|