Котава Марыя Андрэеўна

 Самастойная работа вучняў на ўроках беларускай
мовы ў пачатковых класах

 УА «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы»

Самастойная работа вучняў – разнастайныя віды індывідуальнай і калектыўнай вучэбнай дзейнасці школьнікаў, якая ажыццяўляецца імі па заданнях, без непасрэднага ўдзелу настаўніка.

Сёння самастойная праца шырока прымяняецца ў пачатковай школе, дапамагаючы развіваць пазнавальныя здольнасці і пазнавальную самастойнасць навучэнцаў.

Самастойная праца развівае ў вучняў ініцыятыву, упартасць у дасягненні мэты, выпрацоўвае ўменне аналізаваць факты і з’явы, вучыць самастойнаму мысленню, служыць вядучым сродкам ператварэння атрыманых ведаў ва ўменні і навыкі. Прадуктам выканання самастойнай працы з’яўляецца альбо новыяведы, альбо паглыбленне і пашырэнне сферы дзеяння ўжо атрыманых ведаў.

У пачатковай школе праблема павышэння ролі самастойнай працы навучэнцаў абумоўлена бесперапынна ўзрастаючым інфармацыйным патокам навуковых і практычных ведаў , адлюстраваннем яе значнасці ў адукацыйных дакументах і ўзроставымі асаблівасцямі малодшых школьнікаў.

Самастойная праца з пазіцыі вучня ўяўляецца як від пазнавальнай дзейнасці, а з пазіцыі настаўніка яе можна разглядаць і як метад навучання, і як сродак далучэння навучэнцаў да пазнавальнай дзейнасці, і як спосаб гэтай дзейнасці [1].

У залежнасці ад дыдактычнай мэты вылучаюць наступныя віды самастойных работ:

1. Самастойная праца з мэтай актуалізацыі ведаў. Актуалізаваць апорныя веды і ўменні настаўнік павінен перад увядзеннем новага матэрыялу і перад яго замацаваннем. Дадзеная праца можа насіць як узнаўляльны, так і рэканструктыўна-варыятыўны характар. Працы ўзнаўляльнага характару (або па ўзоры) – гэта шматлікія практыкаванні з цалкам зададзенымі ўмовамі. Працы такога віду вучні выконваюць з падрабязнай інструкцыяй. Працы рэканструктыўна-варыятыўнага характару патрабуюць ад навучэнцаў выканання розных пераўтварэнняў, абагульненняў з апорай на раней набытыя веды і ўменні. Тут неабходна не толькі прайграць асобныя функцыянальныя характарыстыкі ведаў , але і структуру гэтых ведаў у цэлым. Тым самім веды паглыбляюцца, сфера іх ужывання пашыраецца, яны робяцца больш дасканалымі, а мысленне навучэнцаў дасягае ўзроўню прадуктыўнай дзейнасці [2].

2. Самастойная праца з мэтай асваення новых ведаў. Увядзенне новага матэрыялу можа адбывацца на розных узроўнях пазнавальнай актыўнасці вучняў. Гэта залежыць ад складанасці матэрыялу і падрыхтаванасці класа. Працы ўзнаўляльнага характару (або па ўзоры) выконваюцца цалкам на аснове ўзору або падрабязнай інструкцыі, у сілу чаго ўзровень пазнавальнай актыўнасці і самастойнасці вучняў не выходзіць за рамкі ўзнаўляльнай дзейнасці.

Працы рэканструктыўна-варыятыўнага характару павінны абапірацца на ўменне бачыць і ўмець прымяняць апорныя веды. Для гэтага неабходна сістэма падрыхтоўчых пытанняў і заданняў – толькі яна дазволіць арганізаваць самастойную працу дадзенага віду. Працы часткова пашуковага характару адрозніваюцца ад папярэдніх большай самастойнасццю вучняў. Пры такой працы мэтазгодна прапаноўваць дадатковы матэрыял. У працах даследчага характару навучэнцам самім прапануецца вырашыць праблему, скласці алгарытм рашэння, зрабіць абагульненне. Вялікую ролю тут адыгрывае таксама сістэма падрыхтоўчых практыкаванняў.

Прыступаючы да вывучэння новай тэмы, можна прапанаваць шэраг заданняў, у працэсе выканання якіх навучэнцы самі прыйдуць да высновы, свядома засвояць матэрыял.

3. Самастойная праца з мэтай замацавання і паўтарэння ведаў і развіцця ўменняў. Мэта замацавання – запамінанне, сістэматызацыя, абагульненне і практычнае прымяненне ведаў і ўменняў. Замацаванне – працэс працяглы, і заданні павінны прапаноўвацца ў пэўнай паслядоўнасці: рашэнне аналагічных задач; выкананне заданняў, дзе ажыццяўляецца перанос ведаў у новыя ўмовы; уключэнне новых ведаў у сістэму старых; апошнімі можна прапаноўваць заданні творчага характару. Для самастойнага выканання можна выкарыстоўваць заданні любога віду. Пры замацаванні самастойныя працы могуць насіць ўзнаўляльны і рэканструктыўна-варыятыўны характар.

4. Самастойная праца з мэтай праверкі ведаў і ўменняў. Мэта праверкі – вызначэнне ўзроўню засваення ведаў і ўменняў вучняў. Вынік праверкі – выстаўленне ацэнкі. Працы на гэтым этапе, як і пры замацаванні ведаў, могуць насіць як ўзнаўляльны, так і рэканструктыўна-варыятыўны характар, заданні прапануюцца аналагічныя.

Эфектыўнасць самастойнай працы прама залежыць ад умоў, якія забяспечваюць арганізацыю і планаванне, кіраванне і кантроль за сістэмай самастойных работ, якія дазваляюць у рамках цэласнага вучэбна-выхаваўчага працэсу паралельна выкарыстоўваць і метады ўскоснага кіраўніцтва вучэбнай дзейнасцю навучэнцаў, і метады кіравання набыццём імі навыкаў свядомай самаарганізацыі.

Рыхтуючы самастойную працу навучэнцаў, варта мець на ўвазе, што яна, як і любы від вучэбнай работы, застаецца нейтральнай у адносінах да характару пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў, калі настаўнік папярэдне не сфармуляваў выразна прыватна-дыдактычныя мэты працы і не падабраў сістэму пазнавальных задач, рашэнне якіх дазволіць дасягнуць сфармуляваных мэтаў.

Дзеці не любяць, калі настаўнік гатовы ўсё сказаць за іх, яны любяць «здагадвацца» самі. І ў гэтым ім добра дапамагаюць такія заданні.

Гукі і літары

Запішыце словы з гукам [дз’].

Дзіна, дыня, Дзяніс, Дана, дзюба, дом, Даніла, дзяцел, дарога, дзень.

Дапоўніце словы ў слупках патрэбнымі спалучэннямі літар.

ЖЫ  ШЫ

ЖЭ  ШЭ  ЦЭ

..та

..пшына

каню..на

..рань

..ле

..гла

Склад

Спішыце сказы. Замест дужак устаўце тыя словы, у якіх толькі адзін склад.

Мама купіла ( ... )

дыню

соль

(…) - Хатняя жывёла

карова

конь

Сказ

1. З асобных слоў складзіце сказы.

Увесну, фіялка, ліпаю, пад, расцвіла.

За, раскінуўся, домам, прыгожы, парк.

2. Дапоўніце сказы патрэбнымі словамі. Спішыце.

… ловіць мышэй.

… растае вясной.

… лечыць людзей.

3. Дапоўніце сказы па пытаннях.

Дзяўчынкі катаюцца (на чым?) на … .

Хлопчыкі гуляюць (у што?) у … .

Малыя гушкаюцца (на чым?) на … .

Тэкст

1. Пастаўце сказы ў патрэбнай паслядоўнасці, каб атрымаўся тэкст.

Там тата з сынам убачылі шмат розных звяроў і птушак.

Вася прачнуўся рана.

Яны паехалі ў заапарк.

Хлопчык устаў, паснедаў і пайшоў з татам на аўтобусны прыпынак.

2. Складзіце тэкст па пытаннях.

1.  Што здарылася з сасной?

2.  Хто прыляцеў да сасны?

3.  Што зрабілі санітары лесу?

Вельмі важны кантроль выканання самастойнай працы. Кожную самастойную работу неабходна правяраць, падводзіць яе вынікі, вызначаць, што ўдалося лепш, а на што варта звярнуць асаблівую ўвагу. Трэба распазнаць таксама прычыну з’яўлення памылкі – знайсці правільны шлях да яе выпраўлення. Менавіта пры выкананні самастойнай працы маецца рэальная магчымасць высветліць прычыну памылкі і правільна спланаваць самастойную працу навучэнцаў, звязаную з удасканаленнем навыкаў, дасягненнем трывалых ведаў, рацыянальным выкарыстаннем вучэбнага часу. Вынікі самастойнай працы дазваляюць бачыць вучню яго рух наперад.

Зыходзячы з вышэйадзначанага, можна даць некаторыя метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі самастойнай работы на ўроку:

• для таго каб працэс засваення матэрыялу быў больш трывалым, самастойная праца павінна праводзіцца сістэматычна;

• самастойная праца павінна насіць мэтанакіраваны характар, гэта дасягаецца выразнай фармулёўкай мэты працы;

• самостойная праца павінна быць сапраўды самастойнай і заахвочваць вучня пры яе выкананні працаваць напружана;

• заданні для самастойнай работы павінны выклікаць цікавасць у навучэнцаў;

• трэба ўлічваць, што для выканання задання розным навучэнцам патрабуецца розны часавы прамежак;

• пры выкананні навучэнцамі самастойнай работы любога віду кіруючая роля павінна належаць настаўніку.

1. Гаркунова, И. Л. Формирование приемов самостоятельной работы на уроках чтения / И. Л. Гаркунова // Начальная школа. – 1988. – № 1.

2. Боричевская, В. И. Развитие самостоятельности мышления учащихся / В. И. Боричевская // Начальная школа. – 1992. – № 1.

3. Буряк, В. К. Самостоятельная работа учащихся / В. К. Буряк. – М. : Просвещение, 1984.

4. Пидкасистый, П. И. Самостоятельная деятельность учащихся / П. И. Пидкасистый. – М., 1972. – 320 с.